Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica

Teatr i Kosmos (w) teorii (literaturoznawczej)

Katarzyna Wądolny-Tatar — 2020-01-27

Tekst wstępny omawia zawartość rocznika oraz wskazuje na podjęte, w szkicach i studiach w nim zawartych, kierunki analiz i interpretacji. W artykułach konweniują sensy wielkich metafor wyobrażeniowych TEATRU i KOSMOSU jako pewnych uniwersów. Rozwijając myśl Hansa Blumenberga można powiedzieć, że realizmem metafor (w tym metaforyki teatrologicznej i kosmologicznej) jest realizm retoryczności – czasów, nurtów artystycznych, twórców. (Re)definicje pojęć: retoryka, retoryczność – stanowią drugi krąg tematyczny poruszany w tekstach, obok takich kategorii jak performatywność czy transmedialność. Zjawiska te nie funkcjonują poza gatunkami wypowiedzi literackiej, naukowej i paranaukowej, dlatego trzeci krąg rozważań w artykułach dotyczy refleksji genologicznej (szczególnie w odniesieniu do: akademickiej powieści kryminalnej, powieści teatralnej, cyklu lirycznego, antologii, „prywatnej” genologii Stanisława Barańczaka).

Kosmos teorii. Wprowadzenie do konceptu

Adam Regiewicz

Każda grupa społeczna – w tym środowisko naukowe – wytwarza szereg wewnętrznych napięć, które determinują relacje wewnątrz tejże grupy. Można je tłumaczyć teoriami społecznymi, jednak niektóre zjawiska wykraczają poza granice socjologii. Ciekawą propozycję w interpretacji układów wewnątrz grupy przynoszą teorie wszechświata. Przyglądając się modelom i teoriom kosmologicznym, artykuł podejmuje próbę konceptualizacji metafory kosmologicznej w refleksji teoretycznoliterackiej. Na bazie modeli Gutha, Bondiego czy Gödla rozważa się dynamikę rozwoju kierunków badań literaturoznawczych.

Votum separatum. O głosach sprzeciwu wobec Postmodernizmu

Dorota Heck

Zdaniem świadomych pod względem teoretycznym badaczy Teoria jest kluczem do zrozumienia zakresu oraz natury ich filozoficznych przekonań, ponieważ wybrana teoria przesądza, jakie zagadnienia mogą zostać uznane za naukowe i zasługiwać na zbadanie. Aczkolwiek nie istnieje idealna teoria badań literackich, poszukiwanie jej wydaje się nieuniknione. Odrzucenie postmodernizmu i poststrukturalizmu doprowadza niekiedy literaturoznawców do problematyki, którą określa się mianem wojen kulturowych. Coraz bardziej interesującą czyni debatę o wyjściu z impasu konserwatywne stanowisko niektórych literaturoznawców. Na początku nowego tysiąclecia antologie Theory’s Emprte [ Imperium teorii] oraz Beyond Poststructuralism [Poza poststrukturalizm] wyznaczyły poziom owej dyskusji.

Retoryka (klasyczna) vs retoryczność (ponowoczesna). Analiza retoryczna polemiki naukowej. Przypadek Jakuba Z. Lichańskiego i Michała Rusinka

Mirosław Ryszkiewicz

W artykule podjęta została próba opisania sporu w teorii (literatury) na przykładzie polemiki Panów Profesorów Jakuba Z. Lichańskiego i Michała Rusinka. Publiczna dyskusja tych uczonych prowadzona była głównie na łamach najważniejszych periodyków polskiej humanistyki w początkach pierwszej dekady XXI wieku, a dotyczyła sposobu rozumienia retoryki, którą prof. Lichański pojmuje tradycyjnie, choć zarazem nowocześnie, natomiast prof. Rusinek ujmuje retorykę w wymyślnych kategoriach ponowoczesności. Metodę opisu tego sporu przewrotnie oferuje sama retoryka (klasyczna), która integruje tekstowy, komunikacyjny i kontekstowy aspekt każdej wypowiedzi, ukazując jej perswazyjną, czyli poznawczą, wychowawczą i estetyczną, funkcję. Nawet publikacji naukowej, zwłaszcza polemicznej.

O komecie „systemowej” myśli Johannesa Immanuela Volkelta i jej randze dla Ingardenowskiej filozofii sztuki

Beata Garlej

Problematyka artykułu skupia się na kwestii przez badaczy literatury w dużej mierze zapoznanej – randze rozważań Johannesa Immanuela Volkelta zawartych na kartach jego dzieła System der Ästhetik dla filozofii sztuki Romana Witolda Ingardena. Przez odniesienie się do wybranych fragmentów tomu pierwszego, zatytułowanego Grundlegung der Ästhetik, autorka stara się dowieść niebagatelnej roli myśli niemieckiego filozofa zwłaszcza dla Ingardenowskiej koncepcji wyglądów. Utarte przekonanie co do hegemonii Husserliańskiej inspiracji w tym zakresie podaje w wątpliwość, popartą ponadto faktem ewoluowania wskazanej koncepcji w ujęciu krakowskiego filozofa.

Кемеровская школа теоретической поэтики

Jelena Kozmina

Kemerowska szkoła poetyki teoretycznej uformowała się w latach siedemdziesiątych XX wieku. To w zachodniosyberyjskim, górniczym mieście Kemerowo, oddalonym ponad trzy i pół tysiąca kilometrów od Moskwy, odrodziły się tradycje poetyki teoretycznej i historycznej, od lat trzydziestych praktycznie zakazanej w Związku Radzieckim. Pierwsze próby ożywienia poetyki miały miejsce w latach sześćdziesiątych w pracach Jurija Łotmana i Michaiła Bachtina, ale już w następnej dekadzie centrum rozwoju poetyki stał się Uniwersytet w Kemerowie. Liderem szkoły został Natan Tamarczenko, kierujący wówczas Katedrą Teorii i Literatury Powszechnej, wokół której zgromadził się zespół młodych badaczy, wśród nich tak cenieni dziś literaturoznawcy, jak Walerij Tiupa, Siergiej Ławliński, Michaił Darwin. W latach dziewięćdziesiątych, w związku z przeniesieniem się Tamarczenki, Tiupy i Ławlińskiego do Moskwy, główną „siedzibą” szkoły stał się Rosyjski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny i tak jest do dziś, przy czym idee wymienionych badaczy kontynuują także ich uczniowie i współpracownicy z różnych rosyjskich (i nie tylko) ośrodków naukowych. Artykuł prezentuje – „przefiltrowane” przez myśl Bachtinowską – instrumentarium pojęciowe wypracowane przez reprezentantów kemerowskiej szkoły poetyki teoretycznej i zwraca uwagę na jej najważniejsze osiągnięcia w zakresie analizy estetycznej dzieła literackiego pojmowanego jako całość artystyczna. Fakt, że tak elementarne pojęcie jak analiza dzieła literackiego jest problematyczne, może zadziwiać, ale w radzieckim literaturoznawstwie tak właśnie było. Wystarczy wspomnieć, że w uniwersyteckich programach nauczania nie było takich przedmiotów, jak „Analiza tekstu artystycznego”, i pojawiły się one najpierw na uczelniach prowincjonalnych, w Iżewsku (Udmurcja), w Twerze, w Doniecku i właśnie w Kemerowie, a dopiero później w najważniejszych ośrodkach akademickich.

O retoryczności ukrytej we wzniosłych przedmiotach i metaforach (na podstawie pism Augusta Cieszkowskiego, Józefa Kremera i Karola Libelta)

Martyna Ujma — 2020-01-27

Polscy hegliści stanowią jedną z najważniejszych grup filozoficznych w Polsce XIX wieku. Ich twórczość, dziś pozostająca w cieniu dokonań słynnych wieszczów romantycznych, jest jednak interesującym obiektem badań teoretycznoliterackich. Pisane przez nich traktaty odznaczają się niezwykłą literackością, przez którą należy rozumieć zarówno poetycki język (nasycenie tekstu rozlicznymi metaforami, czy porównaniami), jak i narracyjne uporządkowanie, Cullerowskie, „niezwykłe złożenia słów (rollrock)”. Stąd pomysł, by literaturoznawczej analizie poddać pisma Augusta Cieszkowskiego, Józefa Kremera i Karola Libelta. Rozważania wpisuję w hermeneutyczny klucz interpretacyjny, który pozwala mi na odczytywanie tego typu twórczości jako komunikatu z przeszłości, zarazem określającego przyszłość. Odwołuję się do kategorii takich jak: kultura dialogu, czytanie krytyczne, retoryczność i intertekstualność.

Zagadnienie konstrukcji romantycznego cyklu lirycznego. Przypadek Mickiewicza (Sonety krymskie), Norwida (Vade-mecum) i Baudelaire’a (Kwiaty zła)

Grzegorz Igliński

Przedmiotem artykułu jest konfrontacja trzech cykli poetyckich w celu wydobycia podobieństw i różnic dotyczących układu wierszy. Podjęto kwestię reguł obowiązujących w tego typu konstrukcjach. Obok tak reprezentatywnych tytułów, jak Sonety krymskie Adama Mickiewicza i Vade-mecum Cypriana Norwida, uwzględniono tom Charles’a Baudelaire’a Kwiaty zła (z powodu częstego zestawiania go z cyklem Norwidowskim). Omawiane są czynniki stanowiące o spójności wierszy ze sobą (w ramach każdego z tych zbiorów) oraz proponowane przez badaczy idee architektoniczne, które decydują o porządku danego cyklu. Rozważania prowadzą do wniosku, że dopuszczalne są różne możliwości łączenia tekstów ze sobą i tworzenia mniejszych grup wierszy (podcykli czy minicykli) w zestawie autorskim. Cykle poetyckie z reguły charakteryzują się bowiem „wieloznacznością” kompozycyjną i można dopatrywać się w nich rozmaitych związków formalnych lub tematycznych między pojedynczymi tekstami. Zależy to poniekąd od interpretacji każdego z ogniw, jak i całości zbioru.

Theoros Lem. Gry (w) teorii

Artur Żywiołek

W artykule podjęta została próba charakterystyki teoretycznoliterackich i kulturologicznych poglądów Stanisława Lema. Do podstawowych składników światopoglądu autora Filozofii przypadku należy kategoria „gry”, określająca z jednej strony to, co przypadkowe (losowe), z drugiej jednak strony „gra” wyznacza szeroki kontekst filozoficzny odnoszący się do pytań o celowość (teleologiczność) Natury i reguły, którym podlega kulturogeneza. Pewne analogie do probabilistycznej koncepcji gry dostrzec można na kartach Prawdy i metody Hansa-Georga Gadamera, który odnajduje podobieństwo „gry” do „ruchu przyrody”. Według Gadamera Natura jest swoistym wzorcem „sztuki-gry”. Z kolei zdaniem Stanisława Lema kultura jest „urządzeniem przeciwlosowym”, odpowiedzią człowieka na nieznane w pełni prawa/reguły Natury.

Kuglowanie teorią. Casus Stanisława Barańczaka

Maria Tarnogórska

Wirtuozerskie umiejętności Stanisława Barańczaka, o których wielokrotnie pisano, komentując jego twórczość literacką i translatorską, znajdują potwierdzenie również w sposobie posługiwania się przez niego dyskursem (quasi)naukowym, konstruowanym na potrzeby intelektualnej zabawy. Osobliwym tego przykładem jest „prywatna teoria gatunków” wyłożona w książce Pegaz zdębiał (I wyd. w 1995 r.), w odniesieniu do której formuła kuglarskiego seansu, oznaczająca pewną odmianę sztuki zręcznościowo- magicznej, stanowić może istotne narzędzie interpretacji. Stosowane przez Barańczaka efektowne techniki oddziaływania na wyobraźnię odbiorcy („żonglowanie” teoretycznymi pomysłami, triki służące budowaniu naukowej iluzji, użycie zaskakujących form obrazowania w charakterze budzących podziw rekwizytów, symulowanie obfitującego w dziwności spektaklu) tworzą atmosferę niezwykłości, typową dla prestidigitatorsko- iluzjonistycznych praktyk.

Teatralizacja świata jako wyznacznik odmiany gatunkowej powieści (Zwariowane miasto, Wteatrwstąpienie, Biała noc miłości)

Anna Sobiecka

Artykuł charakteryzuje wybrane powieści XX wieku, których tematem staje się teatr oraz zasada teatralizacji powieściowego świata przedstawionego. Wybrane utwory (Zwariowane miasto Jana Wiktora, Wteatrwstąpienie (rzecz o aktorze – romans nietypowy) Jerzego Ronarda Bujańskiego oraz Biała noc miłości. Opowieść teatralna Gustawa Herlinga-Grudzińskiego) sugerują, że proces teatralizacji fikcjonalnej rzeczywistości stanowi zarówno dominantę kompozycyjną charakteryzowanych tekstów, jak również cechę immanentnie wpisaną w strukturę epickiego świata. Punktem odniesienia dla rozważań analitycznych staje się koncepcja „teatralizacji życia” Mikołaja Jewreinowa, wyrastająca z antynaturalistycznej teorii teatru przełomu XIX i XX wieku.

Paranoiczne zerwania, wspólnotowe przywrócenia – teatralna metaforyka w teoriach queerowych

Katarzyna Trzeciak — 2019-12-20

W społecznych i literaturoznawczych teoriach queerowych metaforyka teatralna określa ontologiczne i epistemologiczne podstawy badawcze oraz ich przedmioty. W źródłowej dla badań teorii płci Judith Butler performans i performatywność funkcjonują jako centralne pojęcia konstruktywistycznego rozumienia tożsamości. Celem niniejszego artykułu jest przyjrzenie się przemianom, jakim podlegają w zróżnicowanych dyskursach queer studies konteksty i słowniki teatralne. Główną osią są queerowe praktyki interpretacji tekstów kultury, których ewolucja ukazuje emancypacyjną i wspólnotową funkcję teatralizacji języków teoretycznych, pozwalających na wykorzystanie scenicznej estetyki do lektur afektywnych i naprawczych.

Kryminalny teatr teorii Normana Hollanda

Anna Skubaczewska-Pniewska

Artykuł skupia się na Death in a Delphi Seminar: A Postmodern Mystery (1995) Normana N. Hollanda oraz na relacjach między tą powieścią i Hollandowską wersją reader-response theory. Tym, co czyni powieść interesującą, jest jej intertekstualna struktura, teatralizacja życia akademickiego i różne wcielenia autora, który igra własną tożsamością. Tekst stanowi mozaikę, zestawienie różnych tekstów, takich jak zapisy przesłuchań, fragmenty dziennika, listy, artykuły prasowe, prace studentów, itp. Autor “przepisuje” konwencje kryminału w stylu powieści akademickiej. Główny bohater, nazwiskiem Holland, podobnie jak sam autor, jest twórcą niekonwencjonalnej metody nauczania zwanej “Delphi Seminar”, polegającej na analizie studenckich interpretacji tekstów literackich. Metoda, którą “prawdziwy” Holland, wraz z Murrayem M. Schwartzem, zaprezentował w książce Know Thyself: Delphi Seminars (2008), w powieści wykorzystana została w śledztwie w sprawie morderstwa. Autorka artykułu zastanawia się, czy powieść Hollanda jest głównie reklamą “Delphi Seminar”, czy raczej interesującym kryminałem akademickim, czy wreszcie ważnym głosem w teoretycznej dyskusji na temat reader-response criticism, dekonstrukcji i psychoanalizy w badaniach literackich.

Trylogia kryminalna Zygmunta Miłoszewskiego

Justyna Przerwa

Artykuł stanowi próbę opisu trylogii kryminalnej Zygmunta Miłoszewskiego (Uwikłanie, Ziarno prawdy, Gniew) ze względu na tradycyjne i nowoczesne, obligatoryjne i fakultatywne cechy powieści kryminalnej. W opisie tym wykorzystano elementy analizy strukturalnej, zarysowano też możliwości badań nad kryminałem jako narracją o społeczeństwie w kontekście codzienności, związków z miejscem, sferą intertekstualnych i intermedialnych odniesień.

Zjawisko transmedialności w spektaklu Kosmos w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego

Sinitta Kazek

Niniejszy artykuł jest spojrzeniem na teatr współczesny w kontekście jego przemian dokonanych pod wpływem rozwoju technologii i cywilizacji cyfrowej. Ma na celu ukazać zjawisko transmedialności teatralnej, czyli wykorzystywania nowych mediów w realizacji przedstawień teatralnych oraz określić podstawowe funkcje teatru współczesnego w społecznym odbiorze sztuki. Obecnie wielu jest reżyserów i twórców teatru, którzy pracując nad spektaklem bądź konkretnym wydarzeniem artystycznym, posługują się innowacyjnymi narzędziami medialnymi. Teatr funkcjonujący pod wpływem nowych mediów znacznie różni się w odbiorze od teatru wykształconego na drodze tradycji.

„Teatralność” – zakazany język w teatrze doby performatywnej

Ewa Łubieniewska

Pojęcie „teatralności”, przeniesione przez Goffmanna ze sfery rozważań estetycznych w dziedzinę rozważań socjologicznych, stało się dziś kwintesencją „udania”, „fałszu”, pogrążenia w „iluzji”. Performatywna koncepcja teorii i praktyki teatralnej przeciwstawia tej kategorii „prawdę”, „sprawczość” i zanurzenie w „rzeczywistości”, choć z pewnych efektów teatralnych nie rezygnuje. O ile inkrustowanie nimi performansu wzbogaca jego atrakcyjność, o tyle stosowanie dekonstruujących spektakl działań performatywnych obraca się przeciw naturze teatru. Analizowane w artykule przedstawienia (Na niby-naprawdę, w reżyserii Andrzeja Dziuka, Być jak Steve Jobs, zrealizowane przez Marcina Libera oraz Akropolis, według projektu Łukasza Twarkowskiego) ukazują różne sposoby jakimi teatr, poddawany presji pościgu za współczesnością, radzi sobie z radykalną zmianą sytuacji kulturowej. Spektakl Dziuka konfrontuje poetykę scenicznej metafory („na niby”) z zabiegami o charakterze performatywnym („naprawdę”), lecz odwraca znaki wartości: akt teatralnej kreacji głównego bohatera, aktora Ginezjusza, odkrywa duchowość jako „prawdziwy” wymiar świata, podczas gdy rzeczywistość „prawdziwa” okazuje się życiem „na niby”. W spektaklu Libera drogocennym „reliktem” teatru „starego” jest postać, której brechtowskie pieśni komentują konwulsje świata po transformacji 1989 roku. W jego wizji dominują efekty komputerowe, cieszy oko obrotówka, aktorzy zaś budują figury żywcem wzięte z rzeczywistości „tabloidowej”. W finale jedna z beneficjentek politycznych przemian prowokacyjnie zapowiada przejęcie budynku, likwidację teatru i zwolnienie aktorów: teatr stał się zbyteczny; możemy jedynie obserwować metodyczną dekonstrukcję tego, co stanowiło niegdyś o jego fenomenie. Natomiast w spektaklu Twarkowskiego większość akcji ma miejsce na ekranie wiszącym nad sceną, gdzie głównym partnerem aktora jest wyposażony w funkcję mowy komputer. Reżyser wyznał, że marzy o „aktorze komputerowym”; realizacja tego pomysłu zastąpić może w przyszłości żywą relację między aktorem i widzem. Bezpośredni kontakt z publicznością wnosi w spektaklu jedynie performatywny „przerywnik”, gdy aktorka przekazuje widzom doznania osoby, która przeszła udar mózgu. Czy nadchodzą więc czasy, gdy performans pochłonie teatr bez reszty, a publiczność, powodowana nowymi potrzebami, pożegna wzgardzoną „teatralność” bez żalu? Może zamiast poddania się tej ekspansji należałoby raczej zweryfikować przypiętą „teatralności” etykietę, która sprowadza bogatą tradycję różnorodnych artystycznych konwencji do jednego modelu scenicznego o rodowodzie naturalistycznym i redefiniować pojęcie „teatralności”, w duchu, jaki nadawali mu Artaud, Witkacy, Brecht. Dla nich była ona przeciwieństwem „udania”, stanowiąc demonstrację procesu kreacji artystycznej. „Teatralność” tak rozumiana może – operując metaforą, obrazem poetyckim, działaniami, które pobudzają wyobraźnię – przeobrazić „na niby” w „naprawdę”, przenosząc widza w wyższego rzędu „realność”, w realność sztuki.

Antropologia literatury Northropa Frye’a. Propozycja w kręgu nowej humanistyki [Recenzja książki Kamili Żukowskiej Poetyka totalna. O antropologii literatury Northropa Frye’a, Kraków: TAiWPN Universitas, 2018, ss. 170]

Magdalena Roszczynialska

Recenzja książki Kamili Żukowskiej Poetyka totalna. O antropologii literatury Northropa Frye’a, TAiWPN Universitas, Kraków 2018, ss. 170

Anna Janko, Nicole Rut Wokół Małej zagłady – „doświadczenie i zapis”. Anna Janko w rozmowie z Nicole Rut

Nicole Rut

Mózg i język w procesie poznawania świata – w kręgu doniesień z badań psychologicznych, medycznych i neurologopedycznych. Sprawozdanie z konferencji naukowej w Krakowie

Zdzisława Orłowska-Popek

Retoryczność teorii (III). Kosmologia: gwiazdy i konstelacje teorii. Sprawozdanie z konferencji naukowej w Toruniu

Szymon Brucki

Informacje redakcyjne

Katarzyna Wądolny-Tatar

---

Katarzyna Wądolny-Tatar

---

Kolegium recenzentów

Katarzyna Wądolny-Tatar

---

Zapowiedzi

Katarzyna Wądolny-Tatar

---

Spis treści

Katarzyna Wądolny-Tatar

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica

Teatr i Kosmos (w) teorii (literaturoznawczej)

Kosmos teorii. Wprowadzenie do konceptu

Votum separatum. O głosach sprzeciwu wobec Postmodernizmu

Retoryka (klasyczna) vs retoryczność (ponowoczesna). Analiza retoryczna polemiki naukowej. Przypadek Jakuba Z. Lichańskiego i Michała Rusinka

O komecie „systemowej” myśli Johannesa Immanuela Volkelta i jej randze dla Ingardenowskiej filozofii sztuki

Кемеровская школа теоретической поэтики

O retoryczności ukrytej we wzniosłych przedmiotach i metaforach (na podstawie pism Augusta Cieszkowskiego, Józefa Kremera i Karola Libelta)

Zagadnienie konstrukcji romantycznego cyklu lirycznego. Przypadek Mickiewicza (Sonety krymskie), Norwida (Vade-mecum) i Baudelaire’a (Kwiaty zła)

Theoros Lem. Gry (w) teorii

Kuglowanie teorią. Casus Stanisława Barańczaka

Teatralizacja świata jako wyznacznik odmiany gatunkowej powieści (Zwariowane miasto, Wteatrwstąpienie, Biała noc miłości)

Paranoiczne zerwania, wspólnotowe przywrócenia – teatralna metaforyka w teoriach queerowych

Kryminalny teatr teorii Normana Hollanda

Trylogia kryminalna Zygmunta Miłoszewskiego

Zjawisko transmedialności w spektaklu Kosmos w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego

„Teatralność” – zakazany język w teatrze doby performatywnej

Antropologia literatury Northropa Frye’a. Propozycja w kręgu nowej humanistyki [Recenzja książki Kamili Żukowskiej Poetyka totalna. O antropologii literatury Northropa Frye’a, Kraków: TAiWPN Universitas, 2018, ss. 170]

Anna Janko, Nicole Rut Wokół Małej zagłady – „doświadczenie i zapis”. Anna Janko w rozmowie z Nicole Rut

Mózg i język w procesie poznawania świata – w kręgu doniesień z badań psychologicznych, medycznych i neurologopedycznych. Sprawozdanie z konferencji naukowej w Krakowie

Retoryczność teorii (III). Kosmologia: gwiazdy i konstelacje teorii. Sprawozdanie z konferencji naukowej w Toruniu

Informacje redakcyjne

Table of Contents

Kolegium recenzentów

Zapowiedzi

Spis treści