Między mową a od‑mową O dwóch literackich obrazach transgatunkowej komunikacji
Article Sidebar
Main Article Content
Abstrakt
Tematem artykułu jest problem porozumiewania się człowieka ze zwierzęciem innym niż człowiek, rozważany w kontekście animal studies na tle zróżnicowanej tradycji literackiej. Autor analizuje dwa literackie, biegunowo usytuowane, akty transgatunkowej komunikacji: Sprawozdanie dla Akademii Franza Kafki (1917) oraz Scenę końcową Kornela Filipowicza (1977). Monolog cywilizowanego szympansa lub odmowne milczenie goryli wyznaczają w omawianych opowiadaniach zakres reagowania zwierzęcych bohaterów na opresję uprzedmiotawiającej asymilacji. Obie fikcje za sprawą przyjętych strategii literackich kompromitują człowieka i humanocentryczną perspektywę w obliczu nieprzezwyciężonej (lub pozornie przezwyciężonej) inności.
Downloads
Article Details
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Wydawca „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica” jest upoważniony do korzystania oraz do rozpowszechniana wszystkich opublikowanych w czasopiśmie materiałów na podstawie umowy licencji niewyłącznej nieograniczonej w czasie - zawartej uprzednio na czas nieoznaczony każdorazowo z autorem/ką konkretnego utworu na określonych w tamtejszej umowie polach eksploatacji.
POLITYKA OTWARTEGO DOSTĘPU
„Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica” to czasopismo o otwartym dostępie, a cała jego zawartość jest dostępna bezpłatnie dla użytkowników i instytucji na zasadach Creative Commons Attribution CC-BY 4.0. (uznanie autorstwa). Użytkownicy/ki mogą czytać, pobierać, wykonywać kopie, rozpowszechniać, drukować, wyszukiwać lub linkować do pełnych tekstów artykułów w tym czasopiśmie bez uprzedniej zgody wydawcy lub autora/ki pod warunkiem podania źródła dostępu i autorstwa danej publikacji. Jest to zgodne z definicją otwartego dostępu BOAI (http://www.soros.org/openaccess).
Bibliografia
Abramowska Janina, Pisarze w zwierzyńcu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Agamben Giorgio, Otwarte (fragmenty), przeł. Paweł Mościcki, „Krytyka Polityczna” 2008, nr 15, s. 124–138.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Bakke Monika, Bio‑transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2015.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Bakke Monika, Między nami zwierzętami. O emocjonalnych związkach między ludźmi i innymi zwierzętami, „Teksty Drugie” 2007, nr 1–2, s. 222–234.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Barcz Anna, Posthumanizm i jego zwierzęce odgłosy w literaturze, „Teksty Drugie” 2013, nr 1–2, s. 60–79.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Barcz Anna, Realizm ekologiczny. Od ekokrytyki do zookrytki w literaturze polskiej, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2016.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Benjamin Walter, Franz Kafka, w: tegoż, Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, oprac. Hubert Orłowski, przeł. Krystyna Krzemieniowa, Hubert Orłowski, Janusz Sikorski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1996, s. 183–200.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Berger John, Po cóż patrzeć na zwierzęta?, w: tegoż, O patrzeniu, przeł. Sławomir Sikora, Fundacja „Aletheia”, Warszawa 1999, s. 5–39.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Bradshaw Gay Arndt i in., Building an Inner Sanctuary: Complex PTSD in Chimpanzees, „Journal of Trauma & Dissociation” 2008, nr 9(1), s. 9–34.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Bradshaw Gay Arndt i in., Developmental Context Effects on Bicultural Post-Trauma Self Repair in Chimpanzees, „Developmental Psychology” 2009, t. 45(5), s. 1376–1388.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Braidotti Rosi, Po człowieku, przeł. Joanna Bednarek, Agnieszka Kowalczyk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Brin David, Wojna wspomaganych, przeł. Michał Jakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 1994.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Burroughs Edgar Rice, Tarzan wśród małp, przeł. Jerzy Łoziński, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2016.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Calarco Matthew, Zoografie. Kwestia zwierzęca od Heideggera do Derridy, przeł. Piotr Sadzik, Patryk Szaj, Wydawnictwo WBPiCAK, Poznań 2022.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Cavalieri Paola, Singer Peter, A Declaration on Great Apes, w: The Great Ape Project, red. Paola
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Cavalieri, Peter Singer, St. Martin’s Griffin, New York 1993, s. 4–7.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Chrobak Karol, Jak unieruchomić antropologiczną maszynę? O ekskluzyjnym i inkluzyjnym pojęciu człowieka, https:// w ww.academia .edu/5750983/ J ak_ unieruchomi% C 4% 8 7_ antropologiczn% C 4% 8 5_ maszyn% C 4% 9 9_ O _ ekskluzyjnym_ i _ inkluzyjnym_ p oj% C4% 99ciu_ c z% C 5% 8 2owieka [dostęp: 2022/06/15].
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Chudzicki Mateusz, Ludzkie zoo, Wydawnictwo My Book, Szczecin 2018.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Coetzee John Maxwell, Żywoty zwierząt, przeł. Anna Dobrzańska‑Gadowska, „Świat Książki”, Warszawa 2004.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Człowiek w relacji do zwierząt, roślin i maszyn w kulturze, t. 1: Aspekt posthumanistyczny i transhumanistyczny, red. Justyna Tymieniecka-Suchanek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Człowiek w relacji do zwierząt, roślin i maszyn w kulturze, t. 2: Od humanizmu do posthumanizmu, red. Justyna Tymieniecka‑Suchanek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Darwin Karol, O pochodzeniu człowieka, przeł. Ludwik Masłowski, Księgarnia Polska A.D. Bartoszewicza
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
i M. Biernackiego, Lwów 1884.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Dąmbska Izydora, Milczenie jako wyraz i jako wartość, „Roczniki Filozoficzne” 1963, t. 11, s. 73–79.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
DeGrazia David, O byciu osobą poza gatunkiem Homo sapiens, w: W obronie zwierząt, red. Peter Singer, przeł. Monika Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 63–83.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Delaney Ted, „Ota Benga (ca. 1883–1916)” Encyclopedia Virginia, Virginia Humanities (22 Dec. 2021), https:// e ncyclopediavirginia .o rg/ e ntries/ b enga o‑ta c‑a 1‑883 ‑ 1916/ [dostęp: 2022/07/26].
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Deleuze Gilles, Guattari Félix, Kafka. Ku literaturze mniejszej, przeł. Anna Zofia Jaksender, Kajetan Maria Jaksender, Wydawnictwo Eperons‑Ostrogi, Kraków 2016.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Diamond Jared, Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem, przeł. i wstęp January Weiner, Copernicus Center Press, Kraków 2019.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Domańska Ewa, Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie” 2013, nr 1–2, s. 13–32.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Donaldson Sue, Kymlicka Will, Zoopolis. Teoria polityczna praw zwierząt, przeł. Maria Wańkowicz, Michał Stefański, Oficyna 21, Warszawa 2018.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Dunbar Robin, Nowa historia ewolucji człowieka, przeł. Bartłomiej Kucharzyk, Copernicus Center Press, Kraków 2014.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Eco Umberto , „Veline” i cisza, w: tegoż, Wymyślanie wrogów i inne teksty okolicznościowe, przeł. Agnieszka Gołębiowska, Tomasz Kwiecień, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2011, s. 213–221.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Elmarsafy Ziad, Aping the Ape: Kafka’s „Report to an Academy”, „Studies in 20th & 21st Century Literature” 1955, t. 19, nr 2, s. 159–170.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Feuerbach Ludwik, O istocie chrześcijaństwa, przeł. Adam Landman, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Filipowicz Kornel, Scena końcowa, w: tegoż, Kot w mokrej trawie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977, s. 98–109.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Fouts Roger, Mills Stephen Tukel, Najbliżsi krewni. Jak szympansy uświadomiły mi, kim jesteśmy, wstęp Jane Goodall, przeł. Andrzej Jankowski, „Media Rodzina”, Poznań 1999.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Heidegger Martin, Bycie i czas, przeł. Bogdan Baran, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Hekselman Marta, Mikrokosmos rany. Granica u Kafki, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 258–274.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Høeg Peter, Kobieta i małpa, przeł. Halina Thylwe, Oficyna Literacka Noir sur Blanc, Warszawa 2003.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
(Inne) zwierzęta mają głos, red. Danuta Dąbrowska, Piotr Krupiński, Wydawnictwo Adam Marszałek,
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Toruń 2011.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Jakubowicz‑Prokop Zofia, Zooptykon. O zwierzętach i ludziach w dziewiętnastowiecznych ogrodach zoologicznych, w: Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red. Anna Barcz, Magdalena Dąbrowska, E‑naukowiec, Lublin 2014, wersja elektroniczna, s. 15–35.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Jamieson Dale, Przeciwko ogrodom zoologicznym, w: W obronie zwierząt, red. Peter Singer, przeł. Monika Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 192–208.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Jarzyna Anita, Post‑koiné. Studia o nieantropocentrycznych językach (poetyckich), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2019.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Kafka Franz, Proces, przeł. Bruno Schulz, Józefina Szelińska, w: tegoż, Wybór prozy, przeł. Lech Czyżewski i in., wstęp i oprac. Łukasz Musiał, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2018, s. 118–355.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Kafka Franz, Sprawozdanie dla Akademii, przeł. Juliusz Kydryński, w: tegoż, Wybór prozy, przeł. Lech Czyżewski i in., wstęp i oprac. Łukasz Musiał, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2018, s. 407–418.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Kałuża Anna, Los zwierząt – narracje o zagładzie i narracje o dyskryminacji, w: (Inne) zwierzęta mają głos, red. Danuta Dąbrowska, Piotr Krupiński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 137–149.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Kipling Rudyard, Księga dżungli, przeł. Józef Birkenmajer, ilustracje Aleksandra Wieczorkiewicz, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2017.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Korpikiewicz Honorata, Biokomunikacja. Jak zwierzęta porozumiewają się ze światem, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Korwin-Piotrowska Dorota, Białe znaki. Milczenie w strukturze i znaczeniu utworów narracyjnych (na przykładach z polskiej prozy współczesnej), Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Krzysztofek Kazimierz, Człowiek posthumanistyczny?, „Kultura Współczesna” 1999, nr 1, s. 18–35.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Kwiatek Łukasz, Wychowane na człowieka, „Tygodnik Powszechny” 30.09.2016, https://www .t ygodnikpowszechny .p l/ w ychowane ‑ na ‑ czlowieka ‑ 35934 [dostęp: 2022/02/20].
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Leszczyński Grzegorz, „Zwierzęta pełne wolności drzemią spokojnie tej nocy”. Podszyte dzieckiem biblijne bestiarium, w: Czytanie menażerii. Zwierzęta w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
fantastycznej, red. Anna Mik, Patrycja Pokora, Maciej Skowera, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2016, s. 21–30.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Lipowski Wojciech, Niezwykła codzienność. O pisarstwie Kornela Filipowicza, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2020.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Lofting Hugh, Doktor Dolittle i jego zwierzęta, przeł. Beata Adamczyk, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2015.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Lorenz Konrad, Opowiadania o zwierzętach, przeł. Wanda Kragen, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Majewski Paweł, Lew, który mówi. Esej o granicach językowego wyrazu doświadczenia, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2018.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Markowski Michał Paweł, Kafka. Rana i doświadczenie, w: tegoż, Życie na miarę literatury, Wydawnictwo Homini, Kraków 2009, s. 305–336.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Musiał Łukasz, Kafka. W poszukiwaniu utraconej rzeczywistości, Oficyna Wydawnicza Atut – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2011.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Musiał Łukasz, ZwierzoczłekoKafka, „Konteksty” 2009, nr 4, s. 69–75.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Nalewajk Żaneta, Ironia jako alternatywa rozpaczy. Krytyka kultury w „Sprawozdaniu dla Akademii” Franza Kafki, „Tekstualia” 2008, nr 3 (14), s. 67–77.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Newkirk Pamela, Spectacle: The Astonishing Life of Ota Benga, Amistad Press, New York 2015.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Pasieka Paweł, Bestiarium Franza Kafki, w: Człowiek w relacji do zwierząt, roślin i maszyn w kulturze, t. 2: Od humanizmu do posthumanizmu, red. Justyna Tymieniecka-Suchanek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014, s. 72–93.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Piechota Dariusz, Bezdomne ciała zwierząt w bezdusznym ludzkim świecie. O małpach człekokształtnych
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
w nowelistyce przełomu XIX i XX wieku, „Maska” 2014, nr 22, s. 71–81.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Pieszczachowicz Jan, Ku wielkiej opowieści. O życiu i twórczości Kornela Filipowicza, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Pollock Mary Sanders, Storytelling Apes: Primatology Narratives Past and Future, The Pennsylvania State University, Pennsylvania 2015, wersja elektroniczna.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Przybyszewski Sebastian, Mówić, milcząc. Nie milczeć, nie mówiąc, „Prace Językoznawcze” 2012, nr 14, s. 235–246.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Pytko Mateusz, Narracje zwierzęce Franza Kafki, praca magisterska napisana pod kierunkiem Tadeusza Komendanta, Warszawa 2015, https://www.academia .edu/ 3 1007651/ Narracje_ zwierzece_ Franza_ K afki [dostęp: 2022/03/20].
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Radick Gregory, Kafka’s wonderful ape, „The Times Literary Supplement” 2019, nr 6048, https:// w ww . the ‑tls . co . uk/ a rticles/ k afkas ‑wonderful ‑ape ‑red ‑peter/ [dostęp: 2022/03/10].
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Rogowska-Stangret Monika, Być ze świata, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2021.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Safina Carl, Poza słowami. Co myślą i czują zwierzęta, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2018.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Schollenberger Justyna, Stworzenia Darwina. O granicy człowiek–zwierzę, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2020.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Serpell James, W towarzystwie zwierząt. Analiza związków ludzie‑zwierzęta, przeł. Anna Szczęsna, Anna Alichniewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1999.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Sienkiewicz Henryk, Sachem, „Wolne Lektury”, s. 6, online: https:// w olnelektury .p l/ media/book/ pdf/ s ienkiewicz s‑achem .p df [dostęp: 2022/03/16].
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Singer Peter, Wyzwolenie zwierząt, przeł. Anna Alichniewicz, Anna Szczęsna, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2018.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Skowera Maciej, Literackie spotkania istot podporządkowanych. Studium przypadku: „Miasteczko
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Ostatnich Westchnień” Grzegorza Gortata, w: Czytanie menażerii. Zwierzęta w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej, red. Anna Mik, Patrycja Pokora, Maciej Skowera, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2016, s. 53–74.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Taubes Jacob, Kafka, przeł. Andrzej Serafin, „Kronos” 2013, nr 1, s. 206–207.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
The Psychologist and the „Missing Link”, https:// drvitelli .typepad .c om/providentia/2017/12/ t he p‑ sychologist a‑nd t‑he c‑himpanzee .h tml [dostęp: 2022/03/16].
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Trojan Maciej, Na tropie zwierzęcego umysłu, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, wersja elektroniczna.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Tymowska Danuta, Jane Goodall. Pani od szympansów, Wydawnictwo Znak, Kraków 2020.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Waal Frans de, Chimpanzee politics: Power and sex among apes, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1982.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Weil Kari, Zwrot ku zwierzętom. Sprawozdanie, przeł. Piotr Sadzik (przekład przejrzała Anna Barcz), w: Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red. Anna Barcz, Magdalena Dąbrowska, E‑naukowiec, Lublin 2014, wersja elektroniczna, s. 15–35.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Westoll Andrew, Szympansy z azylu Fauna. O przetrwaniu i woli życia, przeł. Maria Zawadzka, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2013.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Wieczorkiewicz Anna, Ludzki okaz na czterech scenach, „Czas Kultury” 2007, nr 6, s. 23–35.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Wolfe Cary, Animal studies, dyscyplinarność i post(humanizm), przeł. Karolina Krasuska, „Teksty Drugie” 2013, nr 1–2, s. 125–153.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Zawojski Piotr, Posthumanizm, czyli humanizm naszych czasów, „Kultura i Historia” 2017, nr 32, s. 68–76.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red. Anna Barcz, Magdalena Dąbrowska, E‑naukowiec, Lublin 2014, wersja elektroniczna.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Zwierzęta i ich ludzie. Zmierzch antropocentrycznego paradygmatu, red. Anna Barcz, Dorota Łagodzka, E‑naukowiec, Warszawa 2015.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Zwierzęta i ludzie, red. Jacek Kurek, Krzysztof Maliszewski, Miejski Dom Kultury „Batory”, Chorzów 2011.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##
Żywiczyński Przemysław, Wacewicz Sławomir, Ewolucja języka. W stronę hipotez gesturalnych, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2015.
##plugins.generic.googleScholarLinks.settings.viewInGS##